Przed świętami Bożego Narodzenia w holu Domu Praktyk Twórczych pojawiły się gwiazdy wycięte z arkuszy białego papieru.
Wydawałoby się - zwykłe ozdoby świąteczne, ale jeśli przyjrzymy się dokładniej miejscu ich ekspozycji, to możemy dojść do nieco innych spostrzeżeń.
Nasze obiekty powstały w pracowni rysunku i malarstwa podczas zajęć i warsztatów prowadzonych przez Magdalenę Marnysz. Ich rozmiar jest dobrze dopasowany do przestrzeni holu, dzięki czemu nie pozostają niezauważone. Przeciwnie - widać je doskonale z każdego miejsca, co odzwierciedlają fotografie wykonane z różnych ujęć. Każdy z punktów widzenia tworzy inne wrażenia i odczucia u patrzącego. Gwiazdy po prostu są na swoim miejscu, jakby były tutaj od zawsze. Gdyby zaś ktoś zechciał w celu lepszej obserwacji położyć się na środku holu i spojrzeć ku górze, na strop, odniósłby zapewne wrażenie ich spadania.
Powiązanie stropu z naszymi gwiazdami ma uzasadnienie ze względu na widoczne drewniane kasetony.
Kasetony można spotkać w architekturze od starożytności, na przykład jako elementy konstrukcyjne rzymskiego Panteonu, pomagającące zmniejszyć wagę ciężkiej betonowej kopuły. Kopuła symbolizuje sklepienie niebieskie - stąd zapewne na dziewiętnastowiecznych grafikach we wnętrzach kasetonów Panteonu widzimy płonące gwiazdy, które zapewne znajdowały się tutaj w starożytności. Podobny wzór dostrzegamy i dzisiaj w triumfalnym Łuku Tytusa, na którego sklepieniu kolebkowym widać kasetony z gwiazdami.
Jako element konstrukcyjny lub dekoracyjny kasetony spotkać można także w architekturze murowanej gotyku (np. w żebrowym sklepieniu sieciowym), renesansu (jak w kopule Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu), baroku i klasycyzmu - praktycznie aż do dzisiaj, choć najczęściej jako element zdobiący.
Również w budownictwie drewnianym, w szkieletowych konstrukcjach ryglowych, spotykamy kasetony powstałe jako skrzyżowanie lub poprzeczne łączenie belek stropowych. I tu również początkowo, np. w budowlach gotyckich, spełniały zadania konstrukcyjne, by z czasem doceniono ich walory dekoracyjne. Najbardziej znanym polskim przykładem jest Sala Poselska Zamku Królewskiego na Wawelu, w której kasetony wypełnione były początkowo 193 rzeźbami głów, w większości - krakowskich mieszczan.
Sklepienia i stropy z kasetonami występują również w malarstwie, zwłaszcza w renesansie, pełniąc rolę wzmacniającą symboliczny przekaz obrazów. Tak dzieje się w dziele Masaccia - Trójca Święta. Zamierzone z pewnością podobieństwo do sklepienia łuku triumfalnego Tytusa podkreśla triumf i chwałę Trójcy, a tym samym interpretację obrazu jako przedstawienie tzw. tronu łaski.
Symbole ewoluują wraz z dziejami ludzi. Znaczenia zanikają, zmieniają się lub równolegle oddziaływują na obserwatorów. Podobieństwo ognia gwiazd do kwiatów spowodowało zmianę znaczenia symbolu w średniowieczu. Stał się on różą, symbolem maryjnym, i w takim znaczeniu pojawia się na kopule Kaplicy Zygmuntowskiej oraz w wielu innych miejscach i na obrazach.
Różę, a właściwie jej stylizowaną postać - rozetę - spotkamy w kasetonach Sali Senatorskiej na Wawelu oraz w kasetonach średniowiecznych sal ratuszowych w Niemczech i innych krajach. Tym razem są to jednak obiekty świeckie, a pięciopłatkowa róża była tutaj odczytywana jako symboliczny pentagram - obok innych znaczeń nakazujący zachowanie w tajemnicy wypowiadanych podczas obrad słów.
Jednocześnie, obok powyższych interpretacji symbolu, malarz włoski Piero della Francesca w swym dziele Bitwa Herakliusza z Chosroesem przedstawił kasetonowe sklepienie nad pustym tronem Chosroesa - symbol byłego już triumfu króla perskiego, właśnie tracącego życie. W kasetonach sklepienia widzimy gwiazdy.
Bez względu na różnorodność form kasetonów, wypełnienia wnętrz kaset czy też jego brak (same kasetony mają wielką moc estetycznego oddziaływania) wszystkie mają swój ideowy początek w kopule Panteonu, symbolizującej sklepienie niebieskie, na którym gwiazdy są przecież jednymi z głównych postaci całego wizualnego spektaklu.
Można jednak teraz zadać sobie pytanie: jaki związek z papierowymi gwiazdami w holu Domu Praktyk Twórczych ma powyższy tekst? - przecież na kasetonach nie ma żadnej gwiazdy.
Oczywiście, że nie ma - właśnie spadają.
M. S.
Ilustracje: Wikimedia Commons, fotografie z zajęć i Maciej Sałański
Bibliografia:
- Dorothea Forstner OSB, Świat symboliki chrześcijańskiej, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1990;
- Pablo de la Riestra, Formy gotyckiej budowli sakralnej i gotyckiej konstrukcji ryglowej, w: Gotyk. Architektura. Rzeźba. Malarstwo, pod redakcją Rolfa Tomana, Wydawnictwo Könemann 2004;
- Richard Taylor, Przewodnik po symbolice Kościoła, Warszawa 2006;
- Stefan Kozakiewicz (redakcja), Słownik terminologiczny sztuk pięknych, PWN, Warszawa 1969;
- Michel Pastoreau, Średniowieczna gra symboli, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006;
- József Takács, Masaccio, Arkady, Warszawa 1982;
- Vilmos Tátrai, Piero della Francesca, Arkady, Warszawa 1981;